* Ο ΟΠΕΝΧΑΪΜΕΡ ΚΑΙ Η ΑΛΦΑΒΗΤΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗΣ ΣΕ ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΗ ΜΟΡΦΗ

Η δοκιμή «Τρίνιτυ» της ατομικής βόμβας, Αλαμογκόρντο, Νέο Μεξικό, 16 Ιουλίου 1945.

Oppenheimer and the ABC’s of the Apocalypse in Alliterated Form
Του Scott Ritter*
Μετάφραση: Κωνσταντίνος Θεμελής

Αξιολογώντας τη γένεση της ατομικής Αμερικής, που παρουσιάζεται όπως μόνο το Χόλιγουντ μπορεί, παρακολούθησα την ταινία του Κρίστοφερ Νόλαν «Oppenheimer» / «Οπενχάϊμερ». Έφυγα από την αίθουσα αναγνωρίζοντας την επιτυχία της ταινίας στην παρουσίαση του πρωταγωνιστή, του J. Robert Oppenheimer, ως έναν συνταξιδιώτη σ’ αυτήν την περιπέτεια που ονομάζεται ζωή. Όπως τον υποδύθηκε ο Ιρλανδός ηθοποιός Cillian Murphy / Σίλιαν Μέρφι, ο Oppenheimer ήταν προσιτός σε όλους όσοι έχουν ταλαιπωρηθεί από τις προκλήσεις της ζωής και τις ατελείς προσπάθειές μας να τις διαχειριστούμε. Το γεγονός ότι οι προκλήσεις του Oppenheimer είχαν ένα εύρος και μια κλίμακα αδιανόητη για τους περισσοτέρους είναι άσχετο – το κοινό συγκινήθηκε για τον άνθρωπο, όχι για τον μύθο, και γι’ αυτόν τον λόγο η ταινία είναι μια μεγάλη επιτυχία.

Στη σχεδόν β α ρ ι ε σ τ η μ έ ν η απεικόνιση της κοινοτοπίας της βόμβας, που αποτέλεσε το επίκεντρο της δημιουργικότητας του Οπενχάιμερ ωστόσο, η ταινία αποτυχαίνει. Όσο κι αν εκτιμώ το γεγονός ότι έμαθα να συμπαθώ τον άνθρωπο Οπενχάιμερ, ήθελα πολύ να φύγω από την αίθουσα εξ αιτίας του θανάσιμου φόβου για το όπλο στη δημιουργία του οποίου συνέβαλε. Εδώ η ταινία αγωνίζεται – γι’ αὐτήν, η βόμβα ήταν μόνο λάμψη και καθόλου ουσία. Η εναρκτήρια σκηνή της ταινίας «Σώζοντας τον στρατιώτη Ράιαν» εξακολουθεί να μου θυμίζει κάτι μέχρι σήμερα – τίποτα από την ταινία «Οπενχάιμερ» δεν μου έμεινε όταν έπεσαν οι τίτλοι του τέλους της. Ήταν ο «Σούπερ» του Έντουαρντ Τέλερ -η βόμβα υδρογόνου-, που σκόρπισε τον φόβο στις καρδιές των θεατών, μια βόμβα της οποίας η καταστροφική δύναμη συμβολιζόταν σε έναν χάρτη, χρησιμοποιώντας μια πυξίδα σχεδίασης που τοποέθετε κύκλους γύρω από τις μεγάλες πόλεις του Κόσμου δείχνοντας την περιφέρεια της θανατηφόρας εμβέλειάς της. Δεν ένιωσα τέτοιον φόβο όταν στοχαζόμουν το δημιούργημα του Οπενχάιμερ.

Ότι το «γκάτζετ» του Οπενχάιμερ είναι η αιτία του ολέθριου χάους δεν έχει ποτέ απήχηση. Ο Οπενχάιμερ αγωνίστηκε, τόσο στη ζωή όσο και στην οθόνη, να αναγκάσει εκείνους με τους οποίους μοιράστηκε το μυστικό του πυρηνικού θανάτου να κατανοήσουν την απόλυτη ανάγκη να ξ α ν α β ά λ ο υ ν το ατομικό τζίνι στο μ π ο υ κ ά λ ι του. Ο Οπενχάιμερ, έχοντας συμβάλει στην ελευθέρωση αυτής της τρομερής δύναμης, κατανόησε το θανάσιμο αμάρτημα που ο ίδιος και οι συνάδελφοί του επιστήμονες είχαν διαπράξει. Σχεδιασμένο για να νικήσει τις δυνάμεις της ναζιστικής Γερμανίας, το «γκάτζετ» του Οπενχάιμερ γεννήθηκε, αντ’ αυτού, για να φ ο β ί σ ε ι τη Σοβιετική Ένωση -υποτίθεται σύμμαχό μας στον πόλεμο- εις βάρος των Ιαπώνων, οι οποίοι ήταν έτοιμοι να παραδοθούν, αλλά έπρεπε πρώτα να παραδειγματιστούν.

Αυτή η έλλειψη συνείδησης της καταστροφής που συνδέεται άμεσα με το όπλο του Οπενχάιμερ μειώνει τον αντίκτυπο των μεταγενέστερων τύψεων του για το γεγονός ότι έδωσε ζωή σ’ αυτό. Επιπλέον, δυσχεραίνει τη χρήση της ταινίας του Νόλαν ως το θεμέλιο πάνω στο οποίο το όνειρο του Οπενχάιμερ να εξορίσει την καταστροφική δύναμη της πυρηνικής σχάσης και σύντηξης από το οπλοστάσιο της ανθρωπότητας, περιορίζοντας τη χρησιμότητά της στην παραγωγή ενέργειας, είναι απλώς ένα όνειρο. Υπήρξε μια εποχή που η ανθρωπότητα φοβόταν την αμεσότητα του πυρηνικού αφανισμού της. Τα παιδιά μεγάλωσαν μαθαίνοντας να «σκύβουν και να καλύπτονται», ενώ οι ενήλικες μάθαιναν να προωθούν την ήρεμη στάση έναντι της αντιπαράθεσης, υπομένοντας δεκαετίες Ψυχρού Πολέμου, επειδή φοβούνταν τις συνέπειες της πυρηνικής πυρκαγιάς που θα εκδηλωνόταν αν η σύγκρουση μεταξύ ανταγωνιστικών υπερδυνάμεων έφτανε ποτέ σε θερμό επεισόδιο.

Οι σημερινές γενιές έχουν λησμονήσει τη δυσοίωνη ηχώ της αιώνιας καταδίκης που βρόντησε στην έρημο του Αλαμογκόρντο ένα πρωινό του Ιουλίου του 1945, δεν έριξαν κρυφές ματιές στον βραδινό ουρανό κατά τη διάρκεια της κρίσης των πυραύλων της Κούβας, αναρωτώμενοι αν ο ήλιος που έδυε θα ήταν ο τελευταίος που έβλεπαν ή αν το φως του που έδυε θα αντικαθίστατο από ένα λαμπρό φως σαν «εκατοντάδες χιλιάδες ήλιοι να ανέβαιναν ταυτόχρονα στον ουρανό», όπως λέει ο Κρίσνα στη Μπαγκαβάτ Γκίτα / Θείο τραγούδι: «Τώρα γίνομαι ο Θάνατος, ο καταστροφέας των κόσμων», Κάποιοι σχυρίζονται ότι αυτό επανέλαβε ο Οπενχάιμερ τη στιγμή που το θεωρητικό του «γκάτζετ» μετατράπηκε στην πραγματικότητα του συλλογικού θανάτου του ανθρώπου.

Αποφεύγοντας την ο ρ ι σ τ ι κ ό τ η τ α της μοίρας που κληρονόμησε, η Ανθρωπότητα έχει αποκτήσει α ν ο σ ί α στον μαζικό θάνατο. Οι άνθρωποι πεθαίνουν κάθε μέρα – αυτό είναι αλήθεια. Όμως ο κόσμος δεν φοβάται πλέον το άμεσο ενδεχόμενο μαζικού πυρηνικού θανάτου – τον τερματισμό κάθε ζωής όπως την ξέρουμε. Μια τέτοια πραγματικότητα είναι πέρα από κάθε φαντασία, επειδή απλώς δεν τη φανταζόμαστε, παρόλο που η αιτία της βρίσκεται α ν ά μ ε σ ά μας, αθέατη επειδή ε π ι λ έ γ ο υ μ ε να είμαστε τ υ φ λ ο ί. Ο «Οπενχάιμερ» θα μπορούσε να είναι η ταινία που θα βοηθούσε να βγουν οι παρωπίδες από τους σημερινούς κατοίκους του πλανήτη γη, ξυπνώντας τους στην πραγματικότητα του απότομου μονοπατιού στο οποίο βαδίζουμε όλοι μας, στην άκρη μιας πυρηνικής αβύσσου από την οποία δ ε ν μπορεί να υπάρξει σωτηρία.

Οι καλές χάρες του Θεού δεν μπορούν να σώσουν εκείνους που αρνούνται να σώσουν τον εαυτό τους. Η ύβρις των ανθρώπων που η διανοητική ικανότητα περιοριζόταν στην εύρεση των ελαττωμάτων των άλλων ώστε να μπορούν να τους πλήξουν, αποτυπώνεται καλά στην ταινία «Oppenheimer». Οι συνέπειες των πράξεών των όχι. Από την ασήμαντη καταγραφή των ανθρωπίνων αδυναμιών των προήλθε η ανάπτυξη ενός ιδρύματος πυρηνικών όπλων, το εύρος και η κλίμακα του οποίου είναι πέρα από την ικανότητα των περισσότερων Αμερικανών να κατανοήσουν, όπως και ο σκοπός του. Η ιδέα της διευκόλυνσης του μηχανισμού του αναπόφευκτου χαμού μας -διότι εάν το πυρηνικό τζίνι δεν επιστρέψει στο μπουκάλι του, θα απελευθερωθεί ξανά-, στο όνομα της συλλογικής μας ασφάλειας είναι ένα σκληρό τέχνασμα που η αμερικανική κυβέρνηση παίζει στους πολίτες της. Υπάρχουμε, φαίνεται, για να προωθούμε τα ίδια τα μέσα της καταστροφής μας, διαστρεβλώνοντας τον σκοπό για τον οποίο ήρθαμε σ’ αυτόν τον κόσμο, που ήταν η διαιώνιση της ύπαρξης του είδους μας.

Η αβοήθητη ελπίδα ότι η Ανθρωπότητα θα έχει μια συλλογική αφύπνιση είναι ανόητη υπόθεση. Παρακολούθησα τον «Οπενχάιμερ» με τη μάταιη ελπίδα ότι αυτή η ταινία θα ήταν ο φορέας για τη μετάδοση του είδους της διορατικότητας που εμφανίζεται όταν κάποιος επιστρέφει από το χείλος της καταστροφής. Έφυγα απογοητευμένος διότι η ταινία δεν απέδωσε απ’ αυτήν την άποψη. Το ότι περίμενα μια τέτοια αποκάλυψη από τη θεατρική τέχνη δεν ήταν παρατραβηγμένο – άλλωστε, ήταν η ταινία «Η επόμενη μέρα» του ABC που βοήθησε ν’ αλλάξει ο τρόπος σκέψης του προέδρου Ρόναλντ Ρίγκαν το 1983, ωθώντας τον σε μια πορεία που οδήγησε στην έναρξη του πυρηνικού αφοπλισμού μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτός ήταν ο σκοπός της ταινίας «Η επόμενη μέρα»: να τρομάξει τον αμερικανικό λαό και να τον οδηγήσει σε ένα ξύπνημα, όπου ο πυρηνικός αφοπλισμός όχι μόνο θα ήταν επιθυμητός αλλά και απαιτητός. Η ταινία «Οπενχάιμερ» δημιουργήθηκε, δ υ σ τ υ χ ώ ς, για να διασκεδάσει. Σε αυτό τα κατάφερε. Αλλά ως όχημα για τη σωτηρία της ανθρωπότητας α π έ τ υ χ ε κατά πολύ.

Καθώς φαντάζομαι το αναπόφευκτο του τέλους όλων όσων αγωνίστηκα να προστατεύσω και να διατηρήσω, με κυριεύει ο θυμός γι’ αυτό που είχα γίνει – ένας ηττημένος πολεμιστής της Ειρήνης, που περιμένει κάποιο αόρατο (και χωρίς κέρατα) ιππικό για να τον σώσει. Η ταινία «Η επόμενη μέρα» δεν συνέβη στο κενό – προβλήθηκε σχεδόν ενάμιση χρόνο μετά τη μαζική συγκέντρωση ενός εκατομμυρίου Αμερικανών στο Σέντραλ Παρκ της Νέας Υόρκης για να διαδηλώσουν υπέρ του πυρηνικού αφοπλισμού και του ελέγχου των εξοπλισμών. Οι ενέργειες και οι φωνές αυτού του πλήθους Αμερικανών ενδυνάμωσαν το ABC να γυρίσει την ταινία και ελευθέρωσαν πολιτικά τον Ρόναλντ Ρίγκαν, ώστε να μπορέσει να οδηγήσει την Αμερική στο δρόμο του πυρηνικού αφοπλισμού. Η ταινία «Οπενχάιμερ» δεν μπορεί, μόνη της, ν’ αλλάξει τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Μόνο εμείς, οι άνθρωποι, μπορούμε να το κάνουμε αυτό.

Ως εκ τούτου, καλώ όποιον διαβάζει αυτό το άρθρο να έρθει μαζί μου στη Νέα Υόρκη στις 6 Αυγούστου στη χαρούμενη αντιπαράθεση της γνώσης έναντι του φόβου ή της ζωής έναντι του θανάτου – του αυτοπροσδιορισμού έναντι της μοιρολατρίας. Ας αναλάβουμε την ευθύνη για το μέλλον μας απαιτώντας σήμερα αυτό που ο J. Robert Oppenheimer επεδίωξε πριν από τόσα χρόνια – την επιστροφή του πυρηνικού τζινιού στο μπουκάλι του. Η 6η Αυγούστου σηματοδίνει την 78η μαύρη επέτειο της καταστροφής της ιαπωνικής πόλης Χιροσίμα από το «γκάτζετ» του Οπενχάιμερ. Βοηθήστε εμένα και τους συναδέλφους μου ομιλητές και συμμετέχοντες να δώσουμε σημασία στη στιγμή, να ξυπνήσουμε τον φόβο που πρέπει να υπάρχει στα σπλάχνα όλων όσων έχουν μυαλό σχετικά με τους κινδύνους που παρουσιάζουν τα πυρηνικά όπλα και να αναζωπυρώσουμε την ελπίδα στις καρδιές της ανθρωπότητας σχετικά με την απόλυτη ανάγκη να α π α λ λ α γ ε ί από αυτές τις απαίσιες συσκευές πριν να είναι πολύ αργά.

* * * * *

* Ο Scott Ritter είναι πρώην αξιωματικός των υπηρεσιών πληροφοριών του Σώματος Πεζοναυτών των ΗΠΑ, ο οποίος υπηρέτησε στην πρώην Σοβιετική Ένωση εφαρμόζοντας συνθήκες ελέγχου των όπλων· στον Περσικό Κόλπο κατά τη διάρκεια της Επιχείρησης Καταιγίδα της Ερήμου και στο Ιράκ, επιβλέποντας τον αφοπλισμό όπλων μαζικής καταστροφής. Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι το Disarmament in the Time of Perestroika – Arms control and the end of the Soviet Union / Αφοπλισμός στην εποχή της Περεστρόϊκα – ο έλεγχος των όπλων και το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, εκδόσεις Clarity Press.